आजची पत्रकारिता: तटस्थतेचा ऱ्हास

भारतीय पत्रकारितेचा इतिहास हा स्वातंत्र्य चळवळीच्या काळापासूनचा आहे. त्या काळात पत्रकारितेने केवळ बातम्या देण्याचे काम केले नाही, तर तिने समाज प्रबोधन आणि राष्ट्रीय एकात्मता निर्माण करण्यातही मोलाची भूमिका बजावली. स्वातंत्र्यसैनिकांच्या बलिदानाच्या गाथा, ब्रिटिशांच्या अत्याचारांचे वास्तव चित्रण आणि स्वातंत्र्याच्या लढ्यातील प्रेरणादायी घटना या सर्वांचे जनतेपर्यंत पोहोचवण्याचे महत्त्वपूर्ण काम पत्रकारितेने केले. त्या काळातील पत्रकार हे केवळ बातमीदार नव्हते, तर ते सत्याचे दूत होते. ते निःपक्षपातीपणे, बेधडकपणे आणि निर्भयपणे जनतेसमोर घडामोडी मांडत असत. त्यांचे लेख हे केवळ माहिती देणारे नसून, ते समाजाला जागृत करणारे, विचार करायला लावणारे आणि कृती करायला प्रेरित करणारे असत. 

मात्र, स्वातंत्र्यानंतरच्या काळात पत्रकारितेचे चित्र हळूहळू बदलू लागले. सुरुवातीला पत्रकारितेने आपले मूल्य जपले, पण हळूहळू व्यावसायीकरणाच्या रेट्यात ती ओढली गेली. आजच्या घडीला पत्रकारितेसमोर अनेक आव्हाने आहेत. बातम्यांची स्पर्धा, टीआरपीची शर्यत, वाढती व्यावसायिक मानसिकता यामुळे पत्रकारितेची तटस्थता धोक्यात आली आहे. आज बोटावर मोजण्याइतकेच पत्रकार तटस्थ पत्रकारितेचे आदर्श जपतात. अनेक पत्रकारांनी आपल्या आवडीच्या राजकीय पक्षाची सुपारी घेतली आहे, तर काही पत्रकार तर सरळ राजकीय पक्षाचे पीआरओ बनले आहेत. बातम्यांमध्ये अतिशयोक्ती, अर्धसत्ये आणि कधी कधी अगदी खोटी माहिती पसरवली जाते. यामुळे पत्रकारितेचे मूळ उद्दिष्टच धोक्यात आले आहे. 

स्वातंत्र्यकाळात पत्रकारितेचा उद्देश होता जनतेला जागृत करणे, सत्य उघड करणे आणि समाजातील अन्याय, अत्याचार याविरुद्ध आवाज उठवणे. मात्र, आज पत्रकारिता ही अनेकदा विशिष्ट राजकीय पक्षांच्या प्रचार यंत्रणेचा भाग बनली आहे. यामुळे जनतेसमोर खरी माहिती पोहोचणेच कठीण झाले आहे. बातम्या निवडण्यापासून ते त्यांच्या मांडणीपर्यंत सर्वत्र राजकीय हस्तक्षेप दिसून येतो. यामुळे जनतेचा पत्रकारितेवरील विश्वास कमी होत चालला आहे.

अनेक न्यूज चॅनल्समध्ये आणि मोठ्या वृत्तपत्रात संपादक नियुक्त करतांना राजकीय पक्षाच्या बड्या नेत्याची शिफारशीवरून घेतले जातात. गुणवत्तेऐवजी राजकीय निष्ठा या गोष्टीला प्राधान्य दिले जाते.यामुळे पत्रकारितेच्या स्वातंत्र्यावर गदा येते आणि वृत्तसंस्था विशिष्ट राजकीय विचारधारेला बांधील राहतात. संपादकांची निवड ही त्यांच्या पत्रकारितेतील कौशल्यावर, अनुभवावर आणि निःपक्षपाती वृत्तनिवेदनाच्या प्रतिबद्धतेवर आधारित असावी, राजकीय संबंधांवर नव्हे.

अनेक पत्रकार आज राजकीय पक्षांचे पीआरओ (प्रेस रिलेशन्स ऑफिसर्स) बनले आहेत. त्यांची भूमिका केवळ बातम्या सादर करणे किंवा विश्लेषण करणे एवढ्यापुरती मर्यादित नसून, त्यांच्या आवडीच्या राजकीय पक्षाचे प्रचारक म्हणून काम करणे आहे. त्यांनी विशिष्ट पक्षाच्या किंवा नेत्याच्या प्रतिमेला उजाळा देणे, त्यांची लोकप्रियता वाढवणे आणि विरोधकांची प्रतिमा कमी करणे ही त्यांची जबाबदारी बनली आहे. यामुळे खऱ्या पत्रकारितेची भूमिका आणि मूल्ये धोक्यात आली आहेत.

या सर्व परिस्थितीमुळे खऱ्या पत्रकारितेची भूमिका गंभीरपणे धोक्यात आली आहे. पत्रकारिता ही समाजाचा चौथा स्तंभ मानली जाते. तिचे काम सत्य आणि तथ्य जनतेसमोर मांडणे असते. परंतु आजकाल अनेक पत्रकारांच्या पक्षपाती वागणुकीमुळे या स्तंभाची साक्षात ढासळणारी अवस्था दिसून येते. लोकशाहीमध्ये पत्रकारितेची तटस्थता अत्यंत महत्त्वाची असते. जर पत्रकारितेचा उद्देश जनतेपर्यंत सत्य पोहोचवणे नसेल तर समाजातील पारदर्शकता आणि विश्वासार्हता कमी होते.

पत्रकारितेतील या ऱ्हासामुळे समाजात अनेक समस्या निर्माण होत आहेत. खोट्या बातम्यांचा सुळसुळाट वाढला आहे, जनतेला चुकीची माहिती पुरवली जात आहे आणि समाजात द्वेष, तेढ निर्माण केली जात आहे. लोक एकमेकांवर संशय घेऊ लागले आहेत, सामाजिक सलोखा बिघडत चालला आहे. या सर्वांचा परिणाम देशाच्या प्रगतीवर आणि लोकशाहीच्या आरोग्यावर होत आहे.

पत्रकारितेला पुन्हा तिचे गतवैभव प्राप्त करून देण्यासाठी काही ठोस पावले उचलणे गरजेचे आहे. पत्रकारांनी आपली भूमिका गांभीर्याने स्वीकारली पाहिजे आणि तटस्थ पत्रकारितेचे आदर्श जपले पाहिजेत. पत्रकारितेच्या शिक्षणातही सुधारणा करणे आवश्यक आहे. पत्रकारांना केवळ बातम्या कशा लिहायच्या हेच नव्हे, तर पत्रकारितेची नैतिक मूल्येही शिकवली पाहिजेत. 

जनतेनेही आपली भूमिका बजावली पाहिजे. त्यांनी केवळ एकाच स्त्रोतावर अवलंबून न राहता, विविध स्त्रोतांकडून माहिती घेतली पाहिजे आणि स्वतःची माहिती तपासून पाहिली पाहिजे. मिडिया लिटरेसी वाढवणे गरजेचे आहे.

पत्रकारिता ही लोकशाहीचा चौथा स्तंभ आहे. हा स्तंभ जर कमकुवत झाला, तर संपूर्ण लोकशाहीच धोक्यात येईल. म्हणूनच पत्रकारितेला पुन्हा तिचे गतवैभव प्राप्त करून देण्यासाठी आपण सर्वांनी मिळून प्रयत्न केले पाहिजेत. पत्रकार, सरकार, शिक्षण संस्था आणि जनता या सर्वांनी एकत्र येऊन पत्रकारितेच्या पुनरुज्जीवनासाठी काम केले पाहिजे. केवळ अशाच एकत्रित प्रयत्नांतून आपण पत्रकारितेला पुन्हा एकदा सत्याचा आवाज बनवू शकतो. 

-  बेरक्या उर्फ नारद 

( पत्रकारांच्या बातम्या देणारा पत्रकार )