एकेकाळी वर्तमानपत्राच्या पहिल्या पानावर छापून येणाऱ्या बातमीने सरकारं हलायची. लेखणीच्या एका फटकाऱ्यात अन्यायाला वाचा फुटायची आणि पत्रकाराच्या शब्दाला वज्राहून अधिक धार असायची. पत्रकारितेची पदवी म्हणजे केवळ नोकरी मिळवण्याचं साधन नव्हतं, तर समाजाला दिशा देणारं, व्यवस्थेला प्रश्न विचारणारं एक शक्तिशाली शस्त्र होतं. याच शस्त्राचा एकेकाळचा 'किंगमेकर' अभ्यासक्रम, शिवाजी विद्यापीठातील पत्रकारिता पदवी, आज तब्बल ५७ वर्षांनंतर आपल्या अस्तित्वासाठी झगडतोय. यंदा एकही विद्यार्थी न मिळणं, ही केवळ एका अभ्यासक्रमाची अखेर नाही, तर बदलत्या काळाचा आणि लोकशाहीच्या चौथ्या स्तंभाला लागलेल्या गंजलेल्या वास्तवाचा आरसा आहे.
भूतकाळाचा सुवर्णक्षण ते वर्तमानाचा संक्रमणकाळ
स्वातंत्र्यपूर्व काळात लोकमान्य टिळक, आगरकर यांच्या लेखणीने पेटवलेली स्वातंत्र्याची मशाल आठवा. स्वातंत्र्यानंतर 'दर्पण'कार बाळशास्त्री जांभेकर यांचा वारसा पुढे नेत पत्रकारितेने 'मिशन' म्हणून काम केलं. समाजाचा आरसा, जागल्याची भूमिका, अन्यायाविरोधात आवाज, हे पत्रकारितेचं ब्रीदवाक्य होतं. वर्तमानपत्रातील अग्रलेख हे धोरणं ठरवायचे आणि संपादक हे समाजाचे वैचारिक नेते मानले जायचे. साहजिकच, या क्षेत्रात येण्यासाठी तरुण पिढी उत्सुक होती. शिवाजी विद्यापीठासारख्या संस्थांमधून बाहेर पडलेला पत्रकार म्हणजे गुणवत्तेची आणि धाडसाची खात्री असायची.
पण मग काळ बदलला. ९० च्या दशकात खासगी वृत्तवाहिन्या आल्या आणि पत्रकारितेचा चेहरामोहराच बदलला. 'डेडलाईन' महत्त्वाची ठरू लागली. त्यानंतर आला २१व्या शतकातील डिजिटल त्सुनामीचा काळ. इंटरनेट, स्मार्टफोन आणि सोशल मीडियाने तर माहितीचा महापूरच आणला. आज प्रत्येक जण 'सिटीझन जर्नालिस्ट' आहे. बातमी 'येण्याआधी' व्हॉट्सॲपवर 'व्हायरल' होते. या सगळ्या गदारोळात पत्रकारितेने आपलं मूळ स्वरूप कुठेतरी गमावलं.
विद्यार्थ्यांनी पाठ का फिरवली? एक दाहक वास्तव
शिवाजी विद्यापीठातील शून्य प्रवेश हे केवळ एक निमित्त आहे. यामागे अनेक गंभीर कारणं दडली आहेत:
१. डिजिटल क्रांती आणि कालबाह्य अभ्यासक्रम: आज पत्रकारिता म्हणजे केवळ बातमी लिहिणे नाही. ती मल्टिमीडिया झाली आहे. व्हिडिओ एडिटिंग, ग्राफिक्स, सोशल मीडिया मॅनेजमेंट, एसईओ (SEO), डेटा जर्नालिझम अशा अनेक कौशल्यांची गरज आहे. दुर्दैवाने, अनेक विद्यापीठांचे अभ्यासक्रम अजूनही जुन्याच प्रिंट मीडियाच्या चौकटीत अडकले आहेत. शिवाजी विद्यापीठाच्या विभागप्रमुखांनीही हीच खंत व्यक्त केली आहे. त्यामुळे, आजच्या डिजिटल युगातील नोकरीसाठी आवश्यक कौशल्ये मिळत नसतील, तर विद्यार्थी प्रवेश का घेतील?
२. आर्थिक असुरक्षितता आणि प्रतिष्ठेचा ऱ्हास: "पत्रकारितेत पैसा नाही," हे एक कटू सत्य आहे. तुटपुंजा पगार, कामाचे अनिश्चित तास, नोकरीची अशाश्वती आणि प्रचंड ताणतणाव यामुळे तरुण पिढी या क्षेत्राकडे आकर्षित होत नाही. दुसरीकडे, आयटी, मॅनेजमेंट यांसारख्या क्षेत्रांत पदवीनंतर लगेच गलेलठ्ठ पगाराच्या नोकऱ्या खुणावत आहेत. शिवाय, 'पेड न्यूज', 'गोदी मीडिया' यांसारख्या आरोपांमुळे पत्रकारितेची विश्वासार्हता आणि प्रतिष्ठाही कमी झाली आहे. पूर्वी जो मान मिळायचा, तो आता मिळत नाही.
३. ब्रेकिंग न्यूजचा भडिमार आणि मूळ कामाकडे दुर्लक्ष: २४ तास चालणाऱ्या वृत्तवाहिन्या आणि वेब पोर्टल्समुळे बातमीच्या सत्यासत्यतेपेक्षा तिच्या वेगाला महत्त्व आले आहे. सखोल विश्लेषण, शोधपत्रकारिता (Investigative Journalism) मागे पडून 'ब्रेकिंग न्यूज'च्या नावाखाली उथळपणा वाढला आहे. या स्पर्धेत पत्रकारितेचा आत्माच हरवून गेला आहे, हे हुशार विद्यार्थ्यांना कळत आहे.
४. वाढलेली महाविद्यालये आणि घटलेला दर्जा: केवळ विद्यापीठातच नव्हे, तर अनेक स्थानिक महाविद्यालयांमध्येही पदव्युत्तर अभ्यासक्रम सुरू झाले आहेत. यामुळे विद्यार्थ्यांसाठी पर्याय वाढले, पण अनेक ठिकाणी गुणवत्तेशी तडजोड झाली. त्यामुळे एकूणच पत्रकारितेच्या शिक्षणाच्या दर्जाबद्दल प्रश्नचिन्ह निर्माण झाले आहे.
पुढे काय?
शिवाजी विद्यापीठातील पत्रकारिता विभागाची शोकांतिका ही धोक्याची घंटा आहे. केवळ उपाययोजनांची अंमलबजावणी करत आहोत, असे कागदोपत्री दावे करून ही पडझड थांबणार नाही.
अभ्यासक्रमात आमूलाग्र बदल: विद्यापीठांनी तातडीने अभ्यासक्रमात डिजिटल मीडियाच्या गरजांनुसार बदल करायला हवेत. इंडस्ट्रीतील तज्ज्ञांना सोबत घेऊन प्रात्यक्षिकांवर आधारित शिक्षण देण्याची गरज आहे.
उद्योगांशी समन्वय: मीडिया हाऊसेस आणि शिक्षणसंस्था यांनी एकत्र येऊन 'इंटर्नशिप' आणि 'कॅम्पस प्लेसमेंट'साठी मजबूत व्यासपीठ तयार करायला हवं, जेणेकरून विद्यार्थ्यांना आर्थिक सुरक्षिततेची हमी मिळेल.
नैतिकतेचे पुनरुज्जीवन: पत्रकारितेच्या मूळ मूल्यांना आणि नैतिकतेला पुन्हा एकदा अभ्यासक्रमाच्या केंद्रस्थानी आणावे लागेल.
पत्रकारिता मरत नाही, ती केवळ आपलं रूप बदलत आहे. पण या नव्या रूपाला सक्षमपणे सामोरं जाणारी पिढी घडवण्याची जबाबदारी शिक्षणसंस्थांची आहे. अन्यथा, एकेकाळी लोकशाहीचा चौथा स्तंभ म्हणून मिरवणारा हा 'किंगमेकर' इतिहासजमा व्हायला वेळ लागणार नाही आणि ते केवळ एका अभ्यासक्रमाचे अपयश नसेल, तर ते संपूर्ण समाजाचे अपयश ठरेल.
- बेरक्या उर्फ नारद
0 टिप्पण्या