मीडिया मसाला: पत्रकारितेचा 'पलंगतोड' अध्याय की समाजाचा 'बिघडलेला' चेहरा?

मंडळी, नमस्कार!

आज सकाळी फेसबुक उघडलं आणि ज्ञानाचा आणि माहितीचा असा काही महापूर माझ्या डोळ्यासमोर आला की वाटलं, थेट हिमालयात जाऊन उरलेलं आयुष्य घालवावं. महाराष्ट्राला वैचारिक दिशा देणाऱ्या, लोकशाहीचा चौथा स्तंभ म्हणून मिरवणाऱ्या आपल्या आघाडीच्या वृत्तपोर्टल्सनी आज सकाळी सकाळी ज्ञानाच्या कोणत्या अमृताचे शिंपण आपल्यावर केले आहे, ते जरा बघाच...

आजच्या काही 'ठळक' बातम्या (जरा घसा खाकरून वाचा):

• 'तो' मागून आला आणि माझ्या छातीला स्पर्श केला... (अभिनेत्री ढसाढसा रडली, पण बातमी वाचून आम्हाला काय करायचं?)
• ४५ वर्षांच्या महिलेचं २१ वर्षांच्या मुलासोबत अफेअर... (नवऱ्याला समजल्यावर पुढे काय झालं हे जाणून घेण्याची आम्हाला लागलेली ही कसली उर्मी?)
• म्हाताऱ्यांना सुद्धा रोमान्सची इच्छा होते... (आजी, तुमचा अनुभव तुमच्यापाशी ठेवा, आम्हाला काय त्याचं?)
• सासऱ्याचं होणाऱ्या सुनेवर प्रेम, थेट पलायन... (आता मुलगा कुणाला राग दाखवणार, यावर आम्ही चर्चा करायची?)
• आवडत्या महिलेशी लग्न करूनही पुरुष बाहेर लफडं का करतात? (सायकोलॉजिस्टने जे सांगितलंय, ते वाचून आम्ही काय पीएचडी मिळवणार आहोत?)

ही यादी इथेच थांबत नाही. ५ स्टार हॉटेलमधले पडदे, पावसाळ्यात कुणीतरी शेअर केलेले बोल्ड फोटो आणि १८ वर्षांच्या सोन्याच्या प्रेमात पडलेला सासरा... व्वा! पत्रकारितेचा काय 'उत्तुंग' दर्जा आहे! जणू काही महाराष्ट्रासमोर शिक्षण, आरोग्य, बेरोजगारी, भ्रष्टाचार, शेतकऱ्यांचे प्रश्न हे सगळे संपलेत आणि आता फक्त कोण, कुणासोबत, कुठे, केव्हा आणि कसं... हेच प्रश्न उरले आहेत.

आता मूळ प्रश्न: हा बाजार मांडलाय कुणी?

तुमचा एक मुद्दा अगदी खरा आहे. या बातम्यांना तुम्ही-आम्ही शिव्या घालतो, पण चोरून त्यावरच क्लिक करतो. लाईक करतो, चार मित्रांना टॅग करून 'बघ कसा जमाना आलाय' म्हणून कॉमेंटमध्ये शहाणपणा शिकवतो. म्हणजे, मागणी आहे म्हणून पुरवठा होतोय. 'जे विकतं, तेच पिकतं' हा बाजाराचा साधा नियम आहे. या पोर्टल्सना जाहिराती मिळवण्यासाठी 'क्लिक्स' आणि 'व्ह्यूज' लागतात आणि ते अशाच 'गरमागरम' आणि 'चटपटीत' बातम्यांमधून मिळतात. यात त्यांची व्यावसायिक हतबलता असेलही.

पण मग समाजाचं काय? आपण इतके रसातळाला गेलो आहोत?

माध्यमं समाजाचा आरसा असतात, असं म्हणतात. मग आज या आरशात जे दिसतंय, ते आपलंच प्रतिबिंब आहे का? दुसऱ्याच्या घरात काय शिजतंय, दुसऱ्याच्या बेडरूममध्ये काय चाललंय, याबद्दल जाणून घेण्याची आपली विकृत उत्सुकता इतकी वाढली आहे का? की दिवसभराच्या ताणतणावानंतर, दोन घटका मनोरंजन म्हणून आपण या 'पलंगतोड' पत्रकारितेचे ग्राहक झालो आहोत?

ज्या बातमीतून समाजाला काही प्रेरणा मिळेल, काही माहिती मिळेल, अशा बातम्या आपण किती शेअर करतो? आणि 'त्याने तिला तिथे पकडले' अशा बातम्या किती शेअर करतो? उत्तर आपल्या सगळ्यांना माहीत आहे. आपणच या नकारात्मक आणि अश्लील कन्टेन्टचे सर्वात मोठे ग्राहक आहोत. मग माध्यमांना एकट्याला दोष देऊन काय फायदा?

तिसरा आरोपी: सोशल मीडियाचा 'अल्गोरिदम'

आणि या सगळ्यातला खरा 'व्हिलन' आहे सोशल मीडियाचा अल्गोरिदम. तुम्ही चुकून जरी अशा एका बातमीवर क्लिक केलं, की फेसबुक आणि गूगल तुम्हाला तशाच दहा बातम्या तुमच्या टाइमलाईनवर आणून फेकणार. 'अरे व्वा! याला यातच रस आहे,' असं म्हणून तो तुम्हाला त्याच चिखलात अधिकाधिक खोल नेत राहतो. हे एक असं मायाजाल आहे, ज्यात मीडिया आणि समाज दोघेही अडकले आहेत.

दोष कुणाचा? उत्तर सोपं नाही!

तर मंडळी, नेमका दोष कुणाचा?

• क्लिक्ससाठी हपापलेल्या माध्यमांचा?
• चटपटीत बातम्या चघळायला आवडणाऱ्या समाजाचा?
• की आपल्याला काय आवडतं हे ठरवून तेच आपल्यावर थोपवणाऱ्या सोशल मीडिया अल्गोरिदमचा?

हे एक दुष्टचक्र आहे. कोंबडी आधी की अंडं, यासारखाच हा प्रश्न आहे. माध्यमं बिघडली म्हणून समाज बिघडला, की समाज बिघडला म्हणून माध्यमांनी तोच 'माल' विकायला काढला?

शेवटी काय?

'दिव्य मराठी'सारखे अपवाद आहेत, जे या प्रवाहात वाहत नाहीत, पण मग त्यांच्या फॉलोअर्सची संख्या इतरांच्या तुलनेत कमी का? याचं उत्तरही आपल्यातच दडलेलं आहे.

प्रश्न हा नाही की दोषी कोण आहे. प्रश्न हा आहे की यातून बाहेर कसं पडायचं? माध्यमं आपली जबाबदारी विसरली आहेत, पण एक वाचक म्हणून, एक समाजाचा घटक म्हणून आपण आपली जबाबदारी ओळखणार आहोत का?

विचार करा. कारण रिमोट कंट्रोल आपल्याच हातात आहे - चॅनल बदलायचा की त्याच घाणीत लोळत बसायचं, हे आपणच ठरवायचं आहे.

- बेरक्या उर्फ नारद